Ελαιόλαδο και νοθεία

Ο όρος νοθεία (παραποίηση), παραπέμπει σε αλλοίωση (μεταβολή, αλλαγή προς το χειρότερο) ενός προϊόντος με σκοπό την αποκομιδή κέρδους (το κείμενο αφορά εμπορεύσιμο προϊόν, καθώς ο όρος χρησιμοποιείται και αλλού, π.χ. νοθεία στη γλώσσα).
Καθώς το ελαιόλαδο συγγενεύει (σε χρώμα, ιξώδες, υφή) με άλλα φυτικά λάδια, είναι δυνατό να αναμιχθεί με τέτοια (επειδή και η πυκνότητα είναι κοντινή, άρα και η ανάμειξή του με αυτά δυνατή – μη ορατή) χωρίς να γίνεται εύκολα αντιληπτό από τον καταναλωτή (ειδικά εάν η αλλοίωσή του γίνεται με μικρές ποσότητες φυτικού ελαίου).
Αφού λοιπόν το υψηλής θρεπτικής αξίας ελαιόλαδο είναι αρκετά ακριβότερο από τα σπορέλαια, είναι δυστυχώς αναμενόμενο να επιχειρείται νόθευσή του με σκοπό την κερδοσκοπία. Γνωστά φυτικά έλαια που έχουν χρησιμοποιηθεί για νοθεία είναι το ηλιέλαιο, το καλαμποκέλαιο, το σογιέλαιο κ.α., ακόμα όμως και ζωικά λίπη.
Όπως είναι προφανές, μικρής έκτασης νοθεία (της τάξης του 10 ή 20%) προϋποθέτει διακίνηση μεγάλων ποσοτήτων προκειμένου να αποφέρει σημαντική υπεραξία, δεδομένου και του ρίσκου να αποκαλυφθεί με σύγχρονες αναλυτικές μεθόδους, καθώς μεγάλες ποσότητες προϊόντος δύσκολα διαφεύγουν του ενδιαφέροντος των αρχών. Πιο δύσκολα μπορεί να διαπιστωθεί η γνησιότητα (και γενικά η ποιότητα) του ελαιολάδου όταν αυτό διακινείται χύμα ή σε υπαίθριες αγορές, κάτι πολύ συνηθισμένο στις μεσογειακές χώρες όπου και η κατανάλωσή του είναι μεγαλύτερη. Έτσι, πολύ συχνά, ανακαλύπτονται περιπτώσεις το παρθένο ελαιόλαδο να απουσιάζει εντελώς και να έχουμε να κάνουμε με σπορέλαιο νοθευμένο με χρωστικές!
Ο τύπος μάλιστα του όποιου σπορέλαιου χρησιμοποιείται ανά χώρα, φαίνεται να εξαρτάται άμεσα από τη γεωγραφική θέση της· το κόστος και την ευκολία δηλαδή να αποκτηθεί. Ας δώσουμε λίγα παραδείγματα:
Στην Ισπανία το 2016, κατασχέθηκαν δεκάδες τόνοι ηλιελαίου, φοινικέλαιου και λάδι αβοκάντο οι οποίοι επρόκειτο να διανεμηθούν ως ελαιόλαδο κατόπιν ανάμιξης με αρωματικές και χρωστικές ουσίες ώστε το προϊόν να ομοιάζει με ελαιόλαδο. Ειδικά το φοινικέλαιο (από τον Ισημερινό!) δεν ήταν η πρώτη φορά που εμφανίζεται σε προσπάθειες διακίνησης ψευδο-ελαιολάδου στην Ισπανία. Το γιατί θα εξηγήσουμε αργότερα.
Στην Ιταλία, αντίστοιχα, το 2019, κατασχέθηκαν δεκάδες τόνοι σογιελαίου χρωματισμένου με χλωροφύλλη (πάλι καλά).
Στη χώρα μας, είναι πιο κοινό να διακινείται ηλιέλαιο ως ελαιόλαδο, με μικρή δόση χρωστικών ή λίγου ελαιολάδου προς χρωματισμό.
Ποιες είναι οι διαφορές ως προς την προτίμηση σπορελαίου (του φερόμενου ως ελαιολάδου);
Για τα δυο πρώτα ας αναφερθεί το εξής: Το φοινικέλαιο και το σογιέλαιο είναι τα σε μακράν μεγαλύτερη ποσότητα παραγόμενα έλαια στον κόσμο (δεκαπενταπλάσια από αυτήν του ελαιολάδου). Το πρώτο σε Ινδονησία, Μαλαισία και νότιο Αμερική και το δεύτερο σε Κίνα, Η.Π.Α., Βραζιλία και Αργεντινή. Το ηλιέλαιο (γνωστό από πρόσφατο σκάνδαλο), έχει σαν κοινή προέλευση (το ήμισυ της παραγωγής του παγκοσμίως) τη Ρωσία και την Ουκρανία.
Η Ισπανία είναι γνωστή για τις εμπορικές της σχέσεις με την ισπανόφωνη Αμερική (γενικά), το ίδιο και η Ιταλία με την Αργεντινή (ειδικά). Για την Ελλάδα, η Ουκρανία και η Ρωσία είναι οι εγγύτερες χώρες προσφοράς σπορελαίου, στην προκειμένη περίπτωση ηλιελαίου.
Υπάρχουν διάφορες αναλυτικές μέθοδοι πιστοποίησης του ελαιολάδου, άλλες πιο άμεσες, άλλες πιο βραχύχρονες (φασματοφωτομετρικές, χρωματογραφικές). Μια από τις πιο άμεσες είναι ο δείκτης διάθλασης (ΔΔ). Η περιοχή ΔΔ του ελαιολάδου, ελάχιστα συγγενεύει με αυτήν άλλων ελαίων (πλην φυστικελαίου και αμυγδαλελαίου τα οποία όμως είναι ακριβά). Αυτό έχει σημασία για τις αρκετές περιπτώσεις νοθείας (ή μάλλον ψευδώς φερόμενου ως ελαιολάδου) στην Ισπανία.
Για να το πούμε με αριθμούς, εάν στο ελαιόλαδο ο ΔΔ είναι μεταξύ 70 και 110, το ηλιέλαιο είναι μεταξύ 140 και 160! Έτσι φαίνεται εύκολο να πιστοποιηθεί ότι ένα έλαιο μεταξύ των τελευταίων τιμών δεν είναι ελαιόλαδο. Πρόκειται δηλαδή για συνθήκη ικανή, για να διακριθεί το ηλιέλαιο από το γνήσιο ελαιόλαδο. Τι συμβαίνει όμως με το (ημίρρευστο) φοινικέλαιο; Ο ΔΔ του φοινικελαίου βρίσκεται μεταξύ 7 και 37! Σε μια (ελεγχόμενη) ανάμειξη λοιπόν ηλιελαίου και φοινικελαίου είναι εύκολο να αποκτήσουμε μια τιμή ΔΔ εντός των πλαισίων αυτής του ελαιολάδου.
Για το σογιέλαιο η διαφορά τιμών είναι μικρότερη (αν και διακριτή), μπορεί όμως να εξαλειφθεί με μικρή προσθήκη ελαιολάδου χαμηλού ΔΔ.
Φυσικά όλα τα παραπάνω έχουν μικρή σημασία εφόσον το λάδι εξετασθεί φασματοφωτομετρικά (οι γνωστές φασματοφωτομετρικές τιμές Κ), ή μετρηθούν τα λιπαρά οξέα του. Μην σκεφτεί κανείς την εξέταση οξύτητας: Τα σπορέλαια έχουν κατ’ ανώτερο οξύτητα 0,3 (% σε ελαϊκό οξύ). Αντίθετα, μπορούμε να πούμε ότι ένα λάδι με οξύτητα 0,11 % για παράδειγμα, είναι ύποπτο!
Ας θυμίσουμε και τη θλιβερή περίπτωση νοθείας ισπανικού ελαιολάδου στις αρχές της δεκαετίας του ’80: Ως ελαιόλαδο διακινήθηκε μεγάλη ποσότητα μετουσιωμένου κραμβελαίου, χρωματισμένου με ανιλίνη, το οποίο προοριζόταν για βιομηχανική χρήση! Εξαιτίας αυτού, χιλιάδες άτομα είχαν εισαχθεί σε νοσοκομεία, ενώ είχαν σημειωθεί και δεκάδες θάνατοι.